Als de uitdrukking Nemo profeta in patria (Niemand is profeet in eigen land) bij iemand niet past, is dat zeker het geval voor Titiaan. We kunnen niet over deze kunstenaar praten zonder te praten over Venetië en de Venetiaanse Renaissance. Die periode van pracht die la Serenissima tussen de vijftiende en zestiende eeuw uitstraalde.
De werken van Titiaan, met hun sterke maar verfijnde kleuren, zijn een echte spiegel van de Republiek Venetië. Ze zijn tegelijk energiek maar elegant. Rationeel zoals alleen handelaren weten hoe ze moeten zijn, maar zo weelderig als een weelderige carnavalsjurk.
Het verhaal van Titiaan of in het Italiaans Tiziano is dat van twee mannen verenigd door talent, en van het lot, dat niemand spaart. Titiaan is immers sterk verbonden met Giorgione. Die laatste was meer dan tien jaar ouder. Tussen de werken van de twee Venetiaanse kunstenaars is er de Slapende Venus, die het lot van deze twee mannen, leerling en leraar, met elkaar verbindt. Het was immers Titiaan die het werk van zijn vriend voltooide toen Giorgione slachtoffer werd van de pest. Dezelfde vreselijke ziekte die Titiaan vele decennia later fataal zou worden.
Leven en werk van Tiziano Vecellio
Titiaan, geboren als Tiziano Vecellio (Pieve di Cadore, 1488-1490 – Venetië, 1576), wordt beschouwd als een van de belangrijkste Italiaanse schilders. Hij is de belangrijkste exponent van de Venetiaanse Renaissance.
Titiaan werd geboren in een familie van notabelen uit Pieve di Cadore, een klein Venetiaans stadje in de provincie Belluno. Daar bleef hij niet lang. Op zijn negende stuurden zijn ouders, die zijn natuurlijke talent voor kunst hadden opgemerkt, hem met zijn broer Francesco naar Venetië voor het vervolmaken van zijn vaardigheden.
De Republiek Venetië was in die jaren op het hoogtepunt van haar pracht. Kunstenaars als Carpaccio, Lorenzo Lotto en Giovanni Bellini werkten in de lagune. Titiaan begon te werken bij het atelier van Bellini. Daar probeerde hij de stralende en lichtgevende tinten van olieverfschilderijen onder de knie te krijgen. In die periode sloot hij vriendschap met Giorgione, 11 jaar ouder dan hij en ook een leerling van Bellini.
Titiaan werkte lange tijd als assistent van zijn oudere collega. Toen Giorgione stierf aan de pestepidemie die in 1511 in Venetië woedde, was het Titiaan die een van zijn beroemdste werken voltooide, De Venus van Dresden (of Slapende Venus ). De kunstenaar nam later dit fascinerende onderwerp over om een van zijn meest sensuele schilderijen te maken: De Venus van Urbino (foto bovenaan).
Fresco’s
Tot de vroegste belangrijke werken van Titiaan behoren de fresco’s ter versiering van de muren van de Fondaco dei Tedesco (1505-1508). Dit is een Venetiaans paleis waar men goederen van Duitse kooplieden verzamelde. De jonge kunstenaar, toen nog geen twintig, nam als leerling van Giorgione deel aan het werk. Volgens de legende was het fresco van Titiaan met de afbeelding van “La Giustizia” zo goed gemaakt dat waarnemers het verwarden met een werk van Giorgione zelf, wat de meester wel ergerde.
De Fondaco dei Tedesco herbergt nu een luxe winkelcentrum. Zoek niet naar de fresco’s: ze zijn verwijderd en worden bewaard in de Ca ‘d’Oro, een historisch Venetiaans paleis, de thuisbasis van de Franchetti-galerij.
De relatie tussen Titiaan en Giorgione kwam abrupt ten einde in 1511. Toen Venetië werd getroffen door een pestepidemie, vluchtte Titiaan naar Padua, terwijl Giorgione in de stad bleef. De twee zouden elkaar nooit meer ontmoeten want Giorgione overleefde zoals eerder gezegd de tragische epidemie niet. Tijdens zijn verblijf in Padua creëerde Titiaan enkele belangrijke werken met een heilig thema. Daarbij bijvoorbeeld de werken die deel uitmaken van de reeks Wonderen van Sint-Antonius van Padua.
Gevierd in Venetië
Toen Titiaan terugkeerde naar Venetië, werd hij vrij snel een van de belangrijkste en meest gewilde kunstenaars in de stad. Dit kwam mede dankzij het vertrek van Lorenzo Lotto naar Rome en de hoge leeftijd van Bellini, die inmiddels tachtig was. Zijn eclectische talent stelde hem in staat om onderwerpen van uiteenlopende aard te portretteren. Van portretten in opdracht tot werken van sacrale kunst, van mythologische onderwerpen tot allegorische en mysterieuze thema’s: Titiaan leverde.
Wat het onderwerp ook was, het zorgvuldige en verfijnde gebruik van kleuren, gecombineerd met een innovatieve opstelling van de figuren in de ruimte, zorgde voor een duidelijk persoonlijk cachet.
Het keerpunt in zijn carrière kwam in 1513, toen Titiaan weigerde de uitnodiging van paus Leo X te aanvaarden om naar Rome te komen. Hij bleef liever in Venetië. De stad was hem daar zo dankbaar voor dat hij in 1516 werd benoemd tot officiële schilder van la Serenissima. Deze prestigieuze functie werd voor hem bekleed door meester Bellini.
De kunstenaar dankte voor dit vertrouwen door tussen 1519 en 1526 een van zijn bekendste werken te maken: het Pesaro-altaarstuk. Opdrachtgever was Jacopo Pesaro, bisschop van Paphos (Cyprus). Die wilde daarmee de overwinning van de Venetianen op de Turken in 1502 vieren. Je kunt dit werk bewonderen in de basiliek van Santa Maria Gloriosa dei Frari in Venetië.
Gewiekst ondernemer
Naast een groot kunstenaar was Titiaan ook een zeer bekwame, zeg maar gewiekst ondernemer. Als kunstenaar zette hij een bloeiende handel op die enkele interessante truukjes toepast die men tot vandaag gebruikt. Zo liet Titiaan bewust te laat leveren, waardoor zijn werken nog meer werden gegeerd en meer waard werden. Hij diversifieerde ook zijn investeringen, zoals een goed georganiseerd bedrijf vandaag nog zou doen. Een deel van de opbrengst van zijn artistieke activiteiten investeerde hij namelijk in andere sectoren, zoals de houthandel.
Ten slotte raakte hij bevriend met de dichter Pietro Aretino, die in zekere zin zijn agent werd. De literator genoot een goede reputatie bij de belangrijkste Europese rechtbanken. Hij was betrokken bij de promotie van de werken van zijn bevriende kunstenaar. Mede hierdoor kon Titiaan werken voor de belangrijkste families in Italië en zelfs Europa.
Zo werkte hij voor de Este, de Gonzaga’s, de Della Rovere maar vooral voor de Heilige Roomse keizer Karel V van Habsburg. Titiaan portretteerde hem op zijn paard in een van zijn beroemdste werken. Door de eeuwen heen inspireerde het schilderij kunstenaars als Velázquez, Rubens, Rembrandt en Goya.
Op hoge leeftijd veranderde Titiaan drastisch zijn stijl. Hij liet de felle kleuren die zijn werken zozeer hadden gekenmerkt, achterwege ten gunste van donkere kleuren en clair-obscur effecten. Zijn tijdgenoten konden deze “experimenten” maar matig waarderen. De roddel ging zelfs dat problemen met zijn zicht eraan ten grondslag lagen. In deze werken vind je een zeker pathos terug dat niet terug te vinden is in zijn beroemdste werken. Ze zullen een bron van inspiratie vormen voor de kunstenaars van het baroktijdperk.
Hoewel Titiaan eerder was ontsnapt aan de pest waaraan zijn vriend Giorgione wel overleed, werd de nieuwe golf van epidemieën van de laatste decennia van de zestiende eeuw in Venetië hem fataal. Nadat hij eerst zijn zoon Orazio verloor, velde de ziekte op 27 augustus 1576 ook de kunstenaar.
