Hij gaat de geschiedenis in als de paus die het Tweede Vaticaans Concilie initieerde. Gelovigen herinneren zich Angelo Giuseppe Roncalli, paus Johannes XXIII, als de “goede paus”. Hij verdient zijn plekje in deze rubriek over de provincie Bergamo omdat hij werd geboren op 25 november 1881 in Sotto il Monte (Bergamo), in de plaats Brusicco.
Hij was het vierde kind van dertien van Battista Roncalli en Marianna Mazzola, eenvoudige boeren. Zoals gebruikelijk werd hij op dezelfde dag gedoopt. Je kunt al vermoeden dat de jonge man niet meteen in grote luxe opgroeit. Het eenvoudige leven tekent het karakter van de toekomstige paus. Hij zal altijd de kostbaarheid erkennen van geloof, naastenliefde en gebed.
Studiebeurs
Op elfjarige leeftijd, in 1892, ging hij naar het seminarie in Bergamo, mede dankzij de financiële hulp van zijn pastoor en Don Giovani Morlani, eigenaar van het land dat door de familie Roncalli werd bebouwd. Hier rijpt bij Angelo de vastberadenheid om alles in het werk te stellen om een heilige te worden. Dat lezen we in zijn dagboek, begonnen in 1895. Intellectueel blijkt hij bovengemiddeld te scoren. In 1901 wordt hij naar Rome gestuurd om zijn studie met een studiebeurs verder te zetten aan het Seminario Romano dell’Apollinare.
In de jaren 1901-1902 geeft hij zich als vrijwilliger voor militaire dienst. Daarbij offerde hij zich op voor zijn broer Zaverio. Diens aanwezigheid thuis op de boerderij was immers meer dan nodig. Uiteindelijk studeert Roncalli af in de Heilige Theologie in 1904.
Een jaar later al kiest de nieuwe bisschop van Bergamo, Giacomo Radini-Tedeschi, hem als persoonlijk secretaris. Roncalli staat bekend om zijn toewijding, discretie en efficiëntie. Radini-Tedeschi zal altijd een gids en voorbeeld blijven voor de toekomstige paus. Hij blijft hem ook helpen tot aan zijn dood op 22 augustus 1914. In die periode onderwijst Roncalli ook kerkgeschiedenis aan het seminarie van Bergamo.
Diplomatieke missies
In 1921 benoemde paus Benedictus XV hem tot huisprelaat (wat hem de titel van monseigneur opleverde) en to voorzitter van de Consiglio Nazionale Italiano dell’Opera della Propagazione della Fede (Italiaanse Nationale Raad voor de Verbreiding van het Geloof). Vanaf dan begint een periode van diplomatieke missies. In 1925 benoemde paus Pius XI hem tot Visitatore Apostolico, inclusief promotie naar de rang van bisschop.
In 1935 benoemt men Roncalli tot apostolisch afgevaardigde in Turkije en Griekenland. Tijdens deze periode in Roncalli’s leven, die samenvalt met de Tweede Wereldoorlog, komt hij regelmatig tussen ten gunste van joden die de door de nazi’s bezette Europese staten ontvluchtten. Paus Pius XII benoemt hem in 1944 tot apostolische nuntius in Parijs. Daar heerst een moeilijke situatie, waarin veel bisschoppen worden beschuldigd van collaboratie met de binnenvallende Duitsers. Roncalli’s evenwicht, scherpzinnigheid, eenvoud en beminnelijkheid lossen bepaalde problemen op. Hij wint op die manier de sympathie van de Fransen en van het hele Diplomatieke korps.
Verkozen tot Paus
Vanaf 1953 is Roncalli kardinaal en patriarch van Venetië. Na de dood van paus Pius XII verkiest het college Angelo Roncalli tot zijn grote verbazing op 28 oktober 1958 tot paus. Hij kiest de naam van Johannes XXIII en op 4 november van hetzelfde jaar wordt hij gekroond. Volgens sommige analisten zou Roncalli vooral omwille van zijn leeftijd zijn gekozen. Na het lange pontificaat van zijn voorganger zouden de kardinalen een man hebben gekozen waarvan ze aannamen dat hij vanwege zijn hoge leeftijd en persoonlijke bescheidenheid een zogenaamde “overgangspaus” zou zijn.
Het tegendeel is waar. Het goede humeur en de vriendelijkheid van de nieuwe paus steken schril af met zijn voorgangers. Het kost hem niet veel moeite veel harten te veroveren. Terwijl zet hij zijn diplomatiek werk verder.
Innoverend
Johannes XXIII introduceert vele innovaties, waaronder de toename van het maximale aantal kardinalen tot 75, dat al eeuwenlang op 70 stond. Tijdens zijn eerste kerst als paus bezoekt hij zieke kinderen in het Romeinse ziekenhuis Bambin Gesù. De vriendelijkheid van de man zorgt ervoor dat de kinderen hem soms verwarren met de kerstman. Op Santo Stefano (tweede kerstdag) bezoekt hij de gevangenen in de Romeinse gevangenis Regina Coeli. Bij die gelegenheid zegt hij tegen hen: “Jullie kunnen niet naar mij komen, dus ik kom naar jullie. De eerste brief die je naar huis gaat schrijven moet het nieuws brengen dat de paus bij je is geweest en zich inzet om voor je familie te bidden.”
Een anekdote is er ook van het bezoek van Jacqueline Kennedy, toenmalige Amerikaanse first lady. De paus is enigszins nerveus voor haar ontvangst, en men raad hem twee welkomstformules aan (“Mrs. Kennedy, madame ” en “mevrouw, mevrouw Kennedy”). Tijdens haar bezoek laat hij alle protocol varen, loopt naar ze toe en noemt haar gewoon “Jackie!”.
Op 2 december 1960 ontmoet Johannes XXIII in het Vaticaan Geoffrey Francis Fisher, aartsbisschop van Canterbury. Hij is daarmee het eerste hoofd van de Anglicaanse kerk in meer dan 400 jaar die de paus bezoekt.
Ziekte
Johannes XXIII wil een oecumenisch concilie bijeenroepen, minder dan 90 jaar na het controversiële Vaticaans Concilie I. Zijn assistenten rekenen daarbij op minstens tien jaar voorbereiding. De paus geeft gen enkele maanden. Op 4 oktober 1962, een week na het begin van het concilie, gaat Johannes XXIII op bedevaart naar Loreto en Assisi om te bidden voor het succes van het concilie. Daarmee maakt deze paus een weliswaar korte reis, maar hij herstelt hiermee wel het oude beeld van de pelgrim-paus. Een beeld dat zijn opvolgers maar al te graag verderzetten.
Op 11 oktober 1962, ter gelegenheid van de openingsavond van het Concilie, staat het Sint-Pietersplein vol met gelovigen. Zij willen hun paus op het balkon zien verschijnen. Roncalli gaat hier op in en houdt een van zijn beroemdste, onvoorbereide toespraken.
Helaas krijgt Paus Johannes XXIII in september 1962, nog voor de opening van het Concilie, de diagnose van de ziekte die hem uiteindelijk ook fataal zal worden. Hij blijkt een maagtumor te hebben, een echte familieziekte. Toch ondertekent paus Johannes XXIII op 11 april 1963 de encycliek Pacem in Terris. Een maand later (11 mei 1963) ontvangt hij de Balzan-prijs uit handen van de president van de Italiaanse Republiek Antonio Segni voor zijn inzet voor vrede. Het zal de laatste publieke betrokkenheid van de paus zijn.
Angelo Roncalli, paus Johannes XXIII, sterft na drie dagen van pijn op de avond van 3 juni 1963, om 19.49 uur. “Waarom huilen? Dit is een moment van vreugde, een moment van glorie”, zijn zijn laatste woorden aan zijn secretaris.
Overlijden
Liefdevol de “goede paus” genoemd, verklaart paus Johannes Paulus II zijn voorganger Johannes XXIII op 3 september 2000 zalig . 11 oktober, de openingsdag van het Concilie, is zijn herdenkingsdag. Zijn lichaam, aanvankelijk begraven in de Vaticaanse Grotten, verplaatst men op het moment van zijn zaligverklaring naar de rechter zijbeuk van de Sint-Pietersbasiliek. Hij wordt uiteindelijk heilig verklaard door paus Franciscus in een gedeelde ceremonie met paus emeritus Benedictus XVI, samen met paus Johannes Paulus II op 27 april 2014.
