Fik Meijer vermeldt in zijn boek Gladiatoren dat er in het Romeinse Rijk om en bij de 200 amfitheaters waren waarvan ongeveer de helft in Italië. Het is een ruwe, vrije schatting. In zijn lijstje achteraan het boek neemt hij er een twintigtal op. Ondertussen hebben we er in Italië iets meer dan honderd gelokaliseerd. Het ligt in de bedoeling om ze ooit allemaal te bezoeken maar dat zal wel altijd een droom blijven. Al treuren we daar niet om. Ter compensatie zijn we op de meest ongelooflijke en verlaten sites van Italië terecht gekomen. Wie ooit zei dat het zoeken leuker is dan het bereiken heeft voor 100% gelijk. Vooral de reactie van de lokale mensen die het niet begrijpen dat je naar “hun” amfitheater komt kijken, spreekt boekdelen.
Voor altijd overbouwd
Veel arena’s liggen (voor altijd?) onder de huidige bewoning, zoals bij voorbeeld in Ascoli Piceno, een van de meest aangename steden in Italië. De Piazza San Tommaso en de gelijknamige kerk bedekken het vroegere stadion. In die zin valt de situatie te vergelijken met deze in het centrum van Catania en Lecce. Maar daar is men er wel in geslaagd een gedeelte van de tribunes voor de toeristen bloot te leggen. Al is het woord “anfiteatro” op de architraaf van een gereconstrueerde toegang met verschillende kapitelen in Catania wel een lachertje. In Ercolano zit er wellicht ook nog eentje onder de lava waarop de moderne stad is gebouwd. Torino in het noorden had zijn amfitheater tegenover het huidige treinstation Porta Nuova. Ook dit is totaal overbouwd.
Restanten van arena’s zijn er vandaag in alle soorten, maten en gewichten. Van indrukwekkende ruïnes zoals in Pozzuoli (volgens mij de meest interessante omdat je er zonder problemen de ondergrond kunt binnenwandelen) tot een onopvallende glooiing in het reliëf waar ooit de arena van Augusta Bagiennorum lag in het huidige Roncaglia (Piemonte). Niet zo heel veel te zien, maar het was een mooie wandeling.
Ingebouwd
Een leuke categorie zijn deze die in de loop van de tijd werden dichtgebouwd. In Pollenzo (Piemonte) verrezen de huizen op de funderingen van de tribunes en zijn naar buiten gericht. De arena zelf werd omgetoverd tot een binnentuin en onderverdeeld in diverse percelen. Ook in Assisi is dit gebeurd maar hier heb je vanop een hoger gelegen wandelpad een mooie kijk op de binnentuintjes. Het is een locatie die door het merendeel van de bezoekers aan de stad van Il Poverello genegeerd wordt.
In Firenze is de vroegere arena dan weer volledig in het stratenplan opgenomen. Zelfs het strijdperk werd verkaveld en volgebouwd. De contouren van het amfitheater zijn nog te zien in de Via Bentaccordi en de Via Torta vlakbij de Piazza Santa Croce. Wie vandaag vanuit het centrum de Via dell’Anguillara neemt tot aan de Santa Croce, doorkruist de arena helemaal. In deze straat woonde indertijd de jonge Michelangelo.
Met een beetje verbeelding zie je dat de huidige kleine winkeltjes en werkplaatsen gevestigd zijn in de vroegere ingangen tot de tribunes. Toen de Duitser Johann Goethe in 1786 Verona bezocht tijdens zijn Grand Tour vermeldt hij in zijn dagboek dat alle toegangen tot de arena verhuurd werden aan ambachtslui. Dat gebeurde trouwens overal waar het amfitheater nog enigszins recht stond. Ook in Rome.
De cirkel van Giotto bestond nog niet
Van de schilder Giotto wordt verteld dat hij in staat was om uit de losse pols een perfecte cirkel te tekenen. Een eigenschap die blijkbaar niet toebedeeld was aan de landmeters in Egnazia (Puglia) toen ze het grondplan van de arena vastlegden. Tussen de antieke Via Traiana (de karresporen zijn nog duidelijk zichtbaar) en de moderne Strada Provinciale ligt een ovalen ruimte die ingekleurd wordt als het amfitheater. En dat doet toch een aantal vragen oprijzen.
Vooreerst de vorm. We hebben hier te maken met een zeer onregelmatige ellips wat deze arena tot een unicum zou maken in Italië. Ook de grootte, amper een goede dertig meter doorsnede, zou hem met voorsprong als de allerkleinste arena maken.
Nu, er moet er eentje de kleinste zijn, maar dit lijkt meer op een mini-uitvoering. Verder ligt het bouwwerk midden de bewoning, tussen het forum, de basiliek en een tempel. Verder is er ook nergens een spoor van steunmuren voor de tribunes.
Maar die bedenkingen verbleken bij de idyllische ligging aan zee. In de zomertijd moet het voor de gegoede bevolking een zaligheid zijn geweest hier te wonen. We zijn echter in Puglia en hier kan de wind serieus tekeer gaan. Dan was het aan te raden binnen te blijven, zo goed mogelijk beschut. Horatius, die de stad in 38 voor Christus bezocht, beschreef het als volgt: “Gnathia lymphis iratis exstructa” (Egnazia, belaagd door de heldere golven).
Totale destructie en een trein door de arena
De huidige regio Campania kan bogen op tal van arena’s. In juni 2018 gingen we op zoek naar de Romeinse site van Telesia, destijds een belangrijke militair centrum. Een amfitheater mocht er dan ook niet ontbreken. In het stadje, op de S372 een 30- tal kilometer ten westen van Benevento, vinden we al vlug een toeristisch infobord waarop de restanten van 2000 jaar geleden mooi zijn aangeduid. Een “makkie”. Dachten we.
Op de weg richting Amorosi kruisen we de oude Romeinse omwalling, of wat er van rest. Een eindje verder duikt een nieuw bordje op dat echter door zon en regen zo verweerd is dat we er geen wijs uit geraken. Zelfs een kleine rondvraag bij een plaatselijk restaurant brengt geen soelaas. We laten de wagen achter en wandelen een zandweg op. We zijn niet de enigen die deze weg ooit hebben afgelegd want een eind verder stoten we aan de zijkant op een stort met honderden lege wijnflessen. Wie heeft zich de moeite getroost om hier deze afval te deponeren? Was men daarom zo zwijgzaam in het restaurant?
Maar onze zoektocht wordt beloond. Achter een rij struiken duikt de vroegere arena op. Er blijft jammer genoeg niets meer van over. Alleen nog een boog van de cryptoportico en de overwoekerde contouren van wat ooit het stadion moet zijn geweest. Toch heeft men blijkbaar ooit gepoogd om het geheel aantrekkelijk te maken voor de toevallige bezoekers. Er is een plateau gegoten en daarrond een klein muurtje opgetrokken. Ongetwijfeld om er een soort van bezoekerscentrum op te bouwen. Dat dateert ook reeds van enige tijd geleden, aangezien de wilde begroeiing opnieuw bezit heeft genomen van de reeds vrijgekomen ruimte.
Benevento zelf is een bezoek meer dan waard. Het stadje lag eertijds op de befaamde Via Appia en bezit nog enkele belangrijke Romeinse bezienswaardigheden: een prachtig gerestaureerd theater en een triomfboog ter ere van Traianus. In de toren van de duomo zijn zonder moeite enkele oude Romeinse stenen met inscripties te bewonderen. Maar van de arena zelf blijft niets meer over. Een spoorlijn heeft er bezit van genomen. Er is nog wel een straatnaambordje: Via Appia. Op een resterend deel van de arena staat nu een villa. De teleurstelling wordt grotendeels gecompenseerd door de Romeinse brug (Ponte Leproso) in de onmiddellijke omgeving waarover de Via Appia de stad binnenging.
verplichte rijrichting brengt je rechtstreeks in hogere sferen. Rechts: de Ponte Leproso
Marc Vandenbon
Auteur van “Innemend Italië”
www.innemenditalie.be
