Het arbeidersdorp Crespi d’Adda ligt in de Italiaanse regio Lombardije, op het uiterste zuidpunt van het “Isola Bergamasca”, genesteld tussen de rivieren Adda en Brembo en de uitlopers van de Alpen. Een arbeidersdorp is een woonwijk of woonplaats die speciaal door een bedrijf is gebouwd ter huisvesting van het personeel, veelal vlak bij de fabriek. Zo’n honderd jaar geleden waren er in heel de wereld vele arbeidersdorpen, maar de meesten zijn verdwenen of onherkenbaar aangepast.
Een unicum
Crespi werd in 1877 gesticht door Cristoforo Benigno Crespi, om onderdak te bieden aan de arbeiders van zijn textielfabriek. De definitieve vorm werd ontwikkeld door Cristoforo’s zoon, Silvio Benigno Crespi, die de werking van Duitse en Engelse katoenfabrieken had bestudeerd. Hij ontwikkelde de stad met comfortabele woningen en diensten om een stabiele beroepsbevolking te behouden en industriële conflicten te voorkomen. De stad bleef tot de jaren 1970 in handen van het bedrijf, waarna veel gebouwen, met name huizen, aan particulieren werden verkocht. De industriële activiteit is gestopt sinds 2004, met de bijbehorende ontvolking als gevolg. Op het toppunt waren er 3200 inwoners, nu zijn het er 450 – veelal nog nazaten van de oorspronkelijke arbeiders.
Wat Crespi zo speciaal maakt is dat de stad nog bestaat en in zijn originele staat is bewaard gebleven. Dat is hoofdzakelijk te danken aan het feit dat de industriële productie er zo lang heeft plaatsgevonden. Ook de ingesloten ligging heeft geholpen. In de meeste andere Italiaanse en Europese arbeidersdorpen werden continu veranderingen en aanpassingen doorgevoerd als gevolg van de nabijheid van grote steden en als reactie op de veranderende economische omstandigheden en sociale structuren. Crespi is daarmee het best bewaarde arbeidersdorp ter wereld, wat maakt dat het sinds 1995 op de UNESCO werelderfgoedlijst staat.
Voorzieningen voor iedereen
De stad bood de werknemers een hoge levensstandaard met huisvesting in meergezinswoningen (elk met een eigen tuin) en gemeenschapsdiensten die hun tijd ver vooruit waren. De hele stad was aangelegd in een geometrisch regelmatige vorm, doorsneden door de hoofdweg van Capriate. De fabrieksgebouwen en de kantoren lagen aan de ene kant van deze weg, op de linkeroever van de rivier de Adda, en het dorp zelf aan de andere kant van de weg volgens een rechthoekig raster van wegen in drie lijnen. De huizen verschillen van elkaar in stijl en bieden een mooie afwisseling in het stadsbeeld, een afwisseling die overeenkomt met de rol die de bewoners oorspronkelijk in de fabriek vervulden.
De arbeiders konden behalve van woningen ook gebruik maken van andere voorzieningen, zoals openbare toiletten en washuizen, een kliniek, een consumentencoöperatie, een school, een klein theater, een sportcentrum, een overdekt zwembad, een huis voor de plaatselijke priester en één voor de dokter. Er was een waterkrachtcentrale die gratis elektriciteit leverde en Crespi was daarmee de eerste Italiaanse gemeente met elektriciteit. Verder waren er gebouwen met een meer symbolische waarde, zoals de kerk, het kasteel (residentie van de familie Crespi), een nieuw kantorencomplex en woningen voor de fabrieksdirecteuren, gelegen ten zuiden van de arbeiderswoningen.
De familie Crespi
In de moderne geschiedenis van Italië waren de Crespi’s een belangrijke familie. Silvio Benigno Crespi, zoon van Cristoforo, vertegenwoordigde net na de Eerste Wereldoorlog Italië bij de “machtigen der aarde” bij de verdragen van Versailles.
Ze waren niet alleen met de bouw van het dorp Crespi hun tijd ver vooruit. In 1922 hielpen ze met de constructie van het circuit van Monza, het derde omloopcircuit ter wereld (na Brooklands en Indianapolis). In 1923 waren ze ook betrokken bij de aanleg van één van de eerste autosnelwegen ter wereld (van Varese naar Milaan). Ook hadden ze de bekende krant Corriere della Sera in handen, dit tot 1974. Overigens was de familie afkomstig van Busto Arsizio (nabij Varese). Daarom is de kerk van Crespi een perfecte kopie van de kerk van Busto Arsizio.
Praktische tips
Er is maar één toegangsweg tot Crespi, dus het is makkelijk te vinden. Je kan best parkeren op het plein aan de kerk van waaruit je het dorp kunt verkennen. Soms zijn er tentoonstellingen in de bedrijfsgebouwen. Meer info kan je hier vinden. Op het plein is er ook een goed restaurant, toepasselijk “Al Dopolavoro” genaamd.
