Zoals velen onder u maakte ik voor het eerst kennis met de naam Umberto Eco, toen ik verhalen oppikte van mensen rondom mij die wild enthousiast waren na het lezen van “De naam van de roos”. Het is ook wel apart: een turf van 500 pagina’s, geschreven in het tijdskader van de middeleeuwen, vol filosofische, religieuze en politieke bespiegelingen… Genoeg redenen om zulk boek net links te laten liggen. Maar niets is minder waar: het is een pageturner mét vele extra dimensies. Een portret van deze geniale, erudiete auteur die ons in 2016 ontviel.
Wie tijdens de les Italiaans “Il nome della rosa” nader heeft bestudeerd, zal zich wellicht de passage herinneren waarin Remigio di Varagine, onderworpen aan de inquisiteursondervraging met tortuur door Bernardo Gui, zijn uiterste best doet om niet beschuldigd te worden van ketterij, en om zijn ondervrager te overtuigen dat hij wel degelijk in God gelooft. Een uiterst sterke passage waarin de auteur, via zijn personages, de hele tijd speelt met “credere a” en “credere in” (sorry, onvertaalbaar naar het Nederlands), en die het detectiveverhaal ver overstijgt. Wie was Eco, wat heeft hij betekend voor het Italië van vandaag?
Wie was Eco?
Kort de feiten op een rij. Eco werd geboren in Alessandria, Piemonte op 5 januari 1932. Zijn ouders waren ‘petit bourgeois’, die hem middeleeuwse filosofie lieten studeren aan de universiteit van Turijn. Zijn proefschrift handelde over de esthetiek van Thomas van Aquino. Uit zijn onderwerp blijkt dat hij katholiek was opgevoed. Toch werd hij later atheïst. Hij bleef tot 2008 een bijzonder geliefd hoogleraar in de semiotiek (de studie van het ontstaan en het gebruik van tekens en tekensystemen) aan de Universiteit van Bologna. Pas op zijn 48e realiseerde hij zijn debuutroman, die meteen een meesterstuk was: Il nome della rosa. Intussen staat de teller van verkochte boeken hiervan op miljoenen exemplaren, in tientallen talen.
De eerste roman
Hoe kwam hij ertoe om een roman neer te pennen? Een vriendin vroeg hem om in het kader van een project van haar een kort detectiveverhaal te schrijven. Eco ging akkoord, op voorwaarde dat het verhaal mocht gesitueerd zijn in de middeleeuwen en dat het 500 pagina’s mocht tellen… Dat paste natuurlijk niet in het project. Gelukkig voor ons publiceerde hij het dan maar zelf, met de gekende gevolgen.
Daarna volgden romans met wisselend succes: Il pendolo di Foucault (1988), L’isola del giorno prima (1994), Baudolino (2001), La misteriosa fiamma della regina Loana (2004), en Il cimitero di Praga (2010). Zijn laatste roman uit 2014 heet Numero zero (“Het nulnummer”). Het is een hedendaagse detective over de wereld van de pers, één van Eco’s favoriete onderwerpen. Voor zijn inspiratie verwijst Eco naar twee auteurs die hem sterk beïnvloed hebben: James Joyce en de in 1986 overleden Argentijnse dichter en schrijver Jorge Luis Borges.
Weerkerende thema’s
Een ander vaak weerkerend thema in Eco’s werk is dat van de samenzweringstheorie. Het occulte, geheime genootschappen, het geheim van het leven zelf,… niets liever dan dat beschrijft Eco. Niet dat Eco zelf gelooft in deze complotten. Hij omschreef zichzelf eerder als een sceptisch man: slechts zelden zijn de karakters in zijn romans autobiografisch. Voor Eco ontstaan samenzweringstheorieën als een manier om eigen verantwoordelijkheid te ontlopen, een vreemde sociale ziekte om de waarheid geweld aan te doen. “Een eenvoudig voorbeeld”, aldus Eco. “Als ik op een dag besluit een autorit te maken, en ik beland in een immense file, zal ik mezelf de vraag stellen: ‘wie is hier verantwoordelijk voor?’ Het antwoord is nochtans simpel: ikzelf en alle andere dommeriken die besloten hebben dezelfde autorit te maken. Toch proberen wij iemand anders de schuld te geven”.
Niet verwonderlijk dat zowat alle dictaturen gebruik maken van samenzweringstheorieën, want zo ontlopen ze hun eigen verantwoordelijkheid en schuld. Zo gaat het in Eco’s roman Il cimitero di Praga over The Protocols of the Elders of Zion. Dat is een vroeg 20e-eeuwse namaaktekst waarin als werkelijk een Joodse samenzwering wordt beschreven die streeft naar werelddominantie. Voor het eerst doken deze Protocollen op in het Rusland van 1903. Ze werden (worden) voor waar aangenomen ondanks het feit dat onomstotelijk werd bewezen dat de tekst nep is. Hitler, bijvoorbeeld, citeert passages in zijn Mein Kampf en tot vandaag blijft de tekst circuleren. Samenzweringstheorieën zijn typisch menselijk, zo meent Eco, want alleen de Mens is in staat tot het vertellen van leugens.
Over het geheugen meende Eco dat dit gelijkstond met de ziel. Hij vond dat het geheugen, met name bij de jonge generaties, erop achteruitgaat, en dat verontrustte hem. Voor het geschreven woord bestond, waren sommigen binnen de stam verantwoordelijk voor het ‘bewaren’ van de geschiedenis van hun volk. Eco’s generatie leerde nog wat er 50 jaar voor het eigen geboortejaar gebeurd was. De reden om dit vandaag de dag nog te doen, viel weg na de opkomst van het internet, zo stelt Eco. Op die manier veroordeelt men zichzelf tot een eeuwig heden.
Pers en politiek
Een ander stokpaardje van Eco was de pers. Hoewel zijn laatste roman Numero zero een detectiveverhaal is, verweeft de auteur zoals gewoonlijk tal van filosofische bespiegelingen in zijn werk. Deze roman is dan ook een kristallisering van wat Eco in talloze eerdere essays al neerpende over de pers. Volgen kranten trends of creëren zij ze? Voor hem is het bijna onmogelijk om als krant louter feiten weer te geven. Steeds zal een vorm van duiding meegegeven worden, die op zijn beurt de mening van de lezer zal bespelen. Tot op zekere hoogte wordt zo telkens opnieuw de geschiedenis een stukje herschreven.
Ook politiek had Eco zijn uitgesproken mening. Hij stond bekend als aan de linkerzijde van het politieke spectrum. Zo was hij reeds in de jaren 90 van vorige eeuw een tegenstander van Berlusconi. In november van vorig jaar nog besloot hij, samen met enkele collega-auteurs, hun prestigieus uitgevershuis Bompiani te laten voor wat het was. Het bedrijf was overgenomen door Mondadori, eigendom van de familie Berlusconi. Volgens Eco was Berlusconi in eerste instantie anti-intellectueel. Die laatste pochte dat hij in geen 20 jaar nog een roman had gelezen. In de feiten is intussen voldoende gebleken dat Italië, ondanks het voortbrengen van talloze genieën zoals Michelangelo en Raphaël, geen land van intellectuelen is.
Cultureel geweten
Als erudiet man schreef Eco naast zijn romans talloze academische teksten en essays over de meest uiteenlopende onderwerpen, zoals de middeleeuwse esthetiek, de poëzie van Joyce, James Bond, de kunst van de vervalsing, de geschiedenis van de schoonheid, het belang van lijstjes in de geschiedenis, noem maar op. Men verweet hem vaak té intellectueel te zijn. Ten bewijze van het tegendeel, het feit dat op zijn naam ook kinderboeken staan, en het feit dat het boek dat hij in de eenvoudigste taal schreef, La misteriosa fiamma della regina Loana ook meteen zijn slechtst verkochte boek is…
Hij wordt hoe dan ook beschouwd als een belangrijke persoonlijkheid in het culturele leven van het land. Hij was niet verlegen om een controversiële uitspraak of standpunt, en wist die meestal met brio te verdedigen. Als een soort “cultureel geweten” koppelde hij verschillende schijnbaar immens van mekaar verwijderde interessegebieden, bijvoorbeeld populaire cultuur en filosofie, aan mekaar. Wie anders dan Eco komt weg met de vergelijking dat een Mac-computer katholiek is, en een PC protestants? Wie anders dan Eco kon schrijven over de psychologische en ethische impact van het dragen van jeans?
Hoe zocht Eco naar de zin van het leven? Hij deed dit permanent, zo zegt hij zelf. Een semioloog loopt langs de straat, en waar anderen voorwerpen zien, ziet hij de betekenis ervan. Voor Eco was dat een echte levenshouding: een professionele filosoof kijkt naar kleine en grote problemen, en probeert daar zijn visie op te geven. De laatste jaren van zijn leven woonde en werkte Umberto Eco in zijn huis te Milaan, samen met zijn Duitse echtgenote Renate Ramge en omringd door 50.000 vaak zeldzame boeken. Daar overleed hij op zijn 84e aan de gevolgen van pancreaskanker.
