Elke Italiëliefhebber die regelmatig door zijn favoriete land reist, kent wel dat typische fenomeen: je komt ontelbare stadjes tegen die er stuk voor stuk onooglijk uit zien en waar je normaliter geen minuut zou doorbrengen. Tot je de gelegenheid krijgt van naderbij kennis te maken: dan blijkt dat onooglijke stadje plots te bulken van de historische en architectonische schoonheid. Zo overkwam het mij nog maar eens in de Val Seriana. Bij een bezoek aan hoofdplaats Clusone, in het noorden van de provincie Bergamo, maakte ik kennis met tal van bezienswaardigheden. Vandaag: het Oratorio dei Disciplini di San Bernardino.
Tijdens onze wandeling door Clusone wees historicus Scandella ons meermaals op de talloze fresco’s die her en der verspreid op de gebouwen staan. Clusone wordt niet voor niets la città dipinta genoemd. Hun hoogtepunt bereiken deze fresco’s ongetwijfeld op het Oratorio dei Disciplini. Het gebouw is vernoemd naar het gelijknamige broederschap dat hier eeuwen leefde. Het Oratorio bevindt zich in een afgesloten deel aan de westkant van de basiliek. Het is vooral bekend geworden dankzij de schilderingen aan de buitenzijde, gewijd aan de Dood.
Danse macabre
Het fresco aan de buitenzijde, daterend uit 1484, bestaat uit vier delen. Met name gaat het om de triomf van de Dood, de “Danse Macabre”, de Ontmoeting van de drie Levenden met de drie Doden en tenslotte de Deugden en Ondeugden. Deze dodendans of danse macabre is een thema dat al eeuwenlang voorkomt in de westerse cultuur, vooral in de schilderkunst. Het vond waarschijnlijk zijn oorsprong in Frankrijk.
De dood was in de late Middeleeuwen sterk in het bewustzijn van de mensen aanwezig. Het danse-macabre-thema lijkt vrij plotseling te ontstaan, waarschijnlijk als gevolg van de pest of zwarte dood. De voorstelling van de triomf van de Dood had vaak een didactisch doel. Men wees op het zinloze van de sociale rang van de mensen in het aangezicht van de dood. Daarbij hield men de mensen voor dat ze zich tijdens hun drukke wereldse bezigheden bewust dienden te blijven van de onvermijdelijkheid van de dood. Van oorsprong is de dodendans veertiende-eeuws. Het motief bereikte in beeldende kunst en literatuur een hoogtepunt in de vijftiende eeuw.
We treffen overal in Europa schilderijen en fresco’s aan met de Dood als onderwerp. Het oudste bekende schilderij treffen we aan in het Duitse Klingenthal, terwijl je de bekendste afbeelding dan weer aantreft in Parijs, op het Cimetière des Innocents.
Wat de fresco op het Oratorio dei Disciplini in Clusone uniek maakt – letterlijk: de enige in zijn soort – is dat de maker ervan de vier hierboven genoemde vaak terugkerende themata in één werk verenigt. In de periode van productie was Europa in de greep van de Zwarte Dood die bedelaar noch edelman spaarde: een dankbaar onderwerp voor vele kunstenaars. Hoewel geen zekerheid bestaat over de auteur van deze fresco’s in Clusone, schrijft men ze momenteel toe aan Giacomo de Buschi.
Triomf van de Dood
De thema’s rond de Dood en de Dag des Ordeels komen allemaal aan bod in de fresco. In het bovenste deel zie je de “ontmoeting tussen de drie levende en dode personen”, links van het oude venster. De “triomf van de Dood” zie je rechts. Je ziet personen van allerlei rang en stand de dood smeken hen te sparen door giften. De gekroonde Dood domineert het gezelschap. De “danse macabre” of dodendans vind je onderaan in het midden. Dit smalle horizontale blok bevat personen van alle stand die afgewisseld worden met skeletten. Blijven over de “zeven doodzonden/hel” links en “zeven deugden/hemel” aan de rechtse zijde. Helaas is in de loop der tijden een deel van het fresco vergaan.
Pik er een mooie dag uit. Zet je op een bank gewapend met een gidsje over het Oratorio, en laat je leiden door de rijke fantasie van de schilder in het uitbeelden van de verschillende facetten van de Dood. Heb je er dan nog niet genoeg van, kun je nog steeds de binnenkant van het Oratorio bezoeken. Daar vind je fresco’s terug gewijd aan Jezus’ leven.
