Een artikel voor wie graag iets meer wenst te begrijpen over de volgende steden en hun historische linken: Ravenna, Firenze, Milaan, Parma, Norcia, Rome, Napels, Brescia enz.
Van Oudheid naar Middeleeuwen
Van oudheid naar Middeleeuwen. Van Romeinse keizers naar pausen. Van tempels naar kerken. Van fori naar piazze. Van Griekse theaters naar grootste operatempels als de San Carlo van Napels. Van Romeinse burgeroorlogen naar feodale rivaliteiten, naar Welfen en Ghibellijnen, naar Don Camillo en Peppone-toestanden. Van de Via Appia naar de Via Francigena en het hedendaagse wegennetwerk.
De geschiedenis van Italië lijkt een continue lijn van fenomenen en gebeurtenissen te zijn. L’histoire se répète? De fundamenten van het heden liggen in ieder geval in het verleden. Vaak spelen de moeilijkst te begrijpen periodes een sleutelrol in het Italië en het Europa van vandaag. We hebben altijd geleerd om geschiedenis mooi in vakjes in te delen. Oudheid en Middeleeuwen zijn hiervan mooie voorbeelden. Maar wat is er feitelijk gebeurd in die overgang van Oudheid naar Middeleeuwen?
Begin van het einde
We beginnen in de oudheid, in de tijd van die goeie, oude, glorierijke Romeinen met hun fantastische steden. Organisatie van de bovenste plank: steden met fora, basilieken, tribunalen, markten, wetgeving, verkiezingen, badgebouwen, bibliotheken enz. Hoe is dat alles kunnen instorten? Over het verval van het Romeinse Rijk kan men eindeloos nadenken en debatteren. Essentiële elementen waren in ieder geval een financiële crisis en de druk van vreemde volkeren aan de Romeinse grenzen zoals Rijn en Donau. Is het immers niet normaal dat jij ook daarin wenst te delen, als je toekomt met kudden aan die grenzen en je ziet aan de overkant rust, vrede, rijkdom? Alles lijkt goud wat blinkt.
Maar zo goed ging het niet meer in dat Romeinse Rijk. In ieder geval zal het grote Romeinse rijk geleidelijk aan moeten afzien van zijn centraal beheer. Er ontstaat verdeeldheid. Er komen lokale oorlogen en opstanden. Chaos verschijnt op het toneel. De officiële zet gebeurt met het afzetten van de laatste Romeinse keizer in het westen, namelijk in 476 n.C. Voor het centraal bestuurde westen was dit de genadesteek. De gevolgen laten zich voelen tot op vandaag: een Europa verdeeld in diverse landen, culturen, talen, mentaliteiten.
Het Oosten
Ondertussen mogen we niet vergeten dat in het oosten de situatie totaal anders was. Daar zat nog de keizer van het Oost-Romeinse rijk en die blijft er aanwezig tot in de 15de eeuw. Je mag dus stellen dat het grote Romeinse Rijk in het oosten bestaan heeft van eeuwen voor Christus en blijft bestaan, op politiek vlak, tot in 1453, duizend jaar langer dan in het westen. Als je rekent vanaf de legendarische stichting van Rome in de achtste eeuw voor Christus, dan staat Rome voor een continue beschaving die meer dan tweeduizend jaar geduurd heeft. Weinigen doen dit na. Dit betekent eveneens dat alle kennis, wijsheid en ervaring uit de Oudheid en daarna in het oosten nauwelijks verloren is gegaan.
Het is de val van dit rijk in het Oosten, de val van Constantinopel, die ervoor gezorgd heeft dat massa’s mensen met kennis zijn weggelopen van oost naar west. Velen kwamen terecht in Italië. Ze hebben de Renaissance gevoed: Firenze wordt het centrum van een culturele en intellectuele verrijzenis in het westen.
Pogingen tot herstel
Maar even terug naar de val van het West-Romeinse Rijk en de overgang naar de Middeleeuwen. Op het moment dat de laatste keizer afgezet is, was Rome al geruime tijd geen hoofdstad meer. Feitelijk waren de toplagen in de Romeinse maatschappij zich al langer bewust van het westerse verval en de onmogelijkheid om de welvaart er blijvend te handhaven. Rond 300 n.C. had keizer Diocletianus gepoogd grote hervormingen door te voeren. Om het financiële verval tegen te gaan, had hij zelfs een fameus prijsedict uitgevaardigd die maximumprijzen van bepaalde producten moest vastleggen.
Naast heel wat andere acties zoals het opdelen van het rijk, hield hij alles voor bekeken en trok zich terug op ‘pensioen’ in zijn paleisburcht te Split. Nu heeft ‘de toerist’ het oude centrum van Split ingenomen: waar nu souvenirwinkels, terrassen en eethuizen zijn, liep vroeger de keizer en zijn hofhouding. Een eigenaardig idee. Waarschijnlijk beseffen de meesten niet hoe tekenend Diocletianus voor zijn tijd was en wat voor gewicht er ooit op zijn schouders gerust heeft.
Constantijn de Grote
Vervolgens is het de beurt aan Constantijn de Grote om een paar onuitwisbare daden in de geschiedenis te stellen. Deze keizer was geboren te Trier en was via veel oorlogen en intriges aan de macht gekomen. Hij herstelde de eenheid van het rijk en probeerde op zijn manier om de Romeinse beschaving rechtop te houden: geen verdeling als onder Diocletianius, maar opnieuw eenheid. Rome is hoofdstad maar niet meer voor lang. Constantijn zal immers beseffen dat het westen nog moeilijk te redden was. Hij zoekt het in het oosten en laat er een nieuwe stad stichten: Constantinopel, het nieuwe Rome. Zijn zet was goed want het westen zal meer dan honderd jaar na hem ten onderen gaan. Het oosten daarentegen blijkt bestand te zijn tegen de Middeleeuwen.
Maar Constantijn deed nog meer: hij schonk godsdienstvrijheid aan de mensen in zijn rijk. Dit was vooral belangrijk voor de Christenen, de nieuwe godsdienst. Plots mochten deze mensen vrij hun geloof belijden en kregen daarenboven steun en privileges van de keizer. Het christelijke geloof verkrijgt organisatie, hiërarchie en officiële “vergaderingen” om er beslissingen te treffen. Dit zijn de fameuze eerste concilies die georganiseerd werden door het keizerschap. Dit alles moest voor eenheid zorgen, een eenheid die op politiek vlak blijkbaar moeilijk te verwezenlijken was.
De kerk treedt naar voor
Wanneer het Romeinse gezag in het westen valt, dan is het vaak effectief de kerk die de plaats van het mankerende politieke gezag inneemt. Het resultaat is dat de macht van de bisschoppen in de steden zeer groot wordt. Vandaag zien we overal in Italië indrukwekkende kerken en kathedralen. Een trip door bijvoorbeeld de Povlakte maakt al snel duidelijk dat elke stad zijn grote kathedraal heeft, meestal van vroegchristelijke en vervolgens romaanse oorsprong.
De kathedraal was meestal het eerste gebouw in de middeleeuwen dat een grote publieke rol speelde. Het toonde de onafhankelijkheid en de macht van de steden maar ook van de bisschop. Denk maar aan de kathedralen van Parma, Cremona, Bergamo, Modena, Brescia, Verona enz. Of Constantijn zo ver vooruit in zijn glazen bol heeft kunnen kijken, weten we niet, maar het is een feit dat deze man een blijvende stempel op Italië en Europa gezet heeft.
De splitsing van het rijk
Wat is er verder in het westen gebeurd na de dood van Constantijn in de vierde eeuw na Christus? Zijn afstammelingen kozen voor Constantinopel als nieuwe hoofdstad. Ondertussen beseften de keizers van de vierde en de vijfde eeuw dat eenheid niet meer houdbaar was.
Keizer Theodosius besliste om het rijk definitief op te splitsen onder zijn twee zonen: daarmee is het Oost-Romeinse en het West-Romeinse Rijk geboren. Waarschijnlijk wist men dat het westen ter dood veroordeeld was. Rome werd niet meer gekozen als hoofdstad. Men ging eerst voor Milaan en vervolgens voor Ravenna. Horden vreemde volkeren stonden voor de deur, mensen op zoek naar vruchtbare weide- en landbouwgronden, mensen op zoek om te overleven.
Italië komt terecht onder het bewind van de Ostrogoten. Hun koning Theoderik had een goede opleiding gehad in het Oosten en vond een Italië dat nog steeds een progressieve cultuur had, met steden en voorzieningen. Het Romeinse gezag was weg maar de Romeinse cultuur zeker niet. Hij kiest Ravenna als hoofdstad, de laatste Romeinse hoofdstad van het West-Romeinse Rijk.
De Grieks-Gotische oorlog
In het oosten echter lag de Oost-Romeinse keizer op de loer. Deze had een droom: het Romeinse rijk herstellen. Zijn naam: Justinianus. Hij stuurde legers naar Italië om er de Goten te verdrijven. Deze oorlog heeft voor meer schade, chaos, hongersnood en epidemieën gezorgd dan eender welke andere oorlog. De oorlog heeft ongeveer twintig jaar geduurd en staat bekend als de Grieks-Gotische oorlog. We zitten volop in de zesde eeuw. Mensen liepen weg uit de steden. Oogsten werden verwoest. Legers verplaatsten zich razendsnel van noord naar zuid en omgekeerd. Onderweg moordden ze en verbrandden ze alles wat ze tegenkwamen.
Hiermee beginnen werkelijk de middeleeuwen voor een moegetergd Italië. Een van de belangrijkste resultaten is het ontstaan van het westerse monnikenwezen. De Heilige Benedictus van Norcia creëert zijn basisregel: bid en werk. In tijden waarin het zo moeilijk ging, was dit inderdaad de enige steun waaraan een mens zich kon optrekken. De Benedictijners betekenen op deze manier inderdaad de redding van Europa in bijzonder moeilijke tijden.
Wat is er de met de Goten gebeurd? Wat hebben de Byzantijnen van Justinianus verwezenlijkt? En verschijnen er nog nieuwkomers op het toneel? Ja, de Longobarden. Wordt vervolgd…
Catherine Dupres Catherine is historica, organiseert taallessen net als kunst- en geschiedenisreizen. www.linguacultura.be
