Als je aan het begrip Renaissance denkt en dit aan een bepaald schilderwerk verbindt, denk je waarschijnlijk spontaan aan Leonardo’s Mona Lisa, het beroemdste meesterwerk. Maar als men je zou vragen een werk te bedenken dat de geest van de Renaissance het best tot uitdrukking brengt, zou je misschien antwoorden met Sandro Botticelli’s Geboorte van Venus.
Sandro Botticelli (1445-1510), een Florentijnse schilder, was één van de grote vertolkers van de Italiaanse Renaissance. De achternaam “Botticelli” werd eerst als bijnaam gegeven aan Sandro’s broer Giovanni. Daarna gaf men alle mannen van de familie die achternaam.
Vroegrijp talent
Van 1464 tot 1467 werkte hij als leerling in de werkplaats van Filippo Lippi. Veel van zijn Madonna’s zijn terug te voeren naar die periode. Het is een van de favoriete onderwerpen van de jonge Botticelli. Men kan gerust stellen dat hij een vroegrijp talent was. Al op 26-jarige leeftijd slaagde de jonge kunstenaar erin om zijn eigen bedrijf op te zetten en om zijn eigen werkplaats te openen.
In de jaren zeventig van de vijftiende eeuw benaderde Sandro Botticelli de principes van de Neoplatonische Academie. Het was Cosimo de’Medici, patriarch van de historische Florentijnse familie die deze organisatie oprichtte. De Academie speelde een sleutelrol bij het definiëren van de Renaissance-filosofie. Daarin ging men op herontdekking van de auteurs van de klassieke wereld, van de Griekse mythologie en van een hernieuwde opvatting van de mens, die men opnieuw in het middelpunt van het universum plaatste.
Door zich verder te vervolmaken in het classicisme werd Sandro Botticelli toegelaten tot het hof van Lorenzo de Grote, die opdracht gaf voor verschillende werken. Daarbij is Aanbidding der Wijzen (schilderij van 1475) wellicht het bekendste.
Op dit schilderij portretteerde Botticelli de leden van de Medici-familie als protagonisten van het werk. Het was in die tijd inderdaad gebruikelijk om de opdrachtgever in de opmaak van het schilderij te betrekken. Wat minder bekend is, is dat het gezicht van de jongen rechts op het schilderij – die de toeschouwer uitdagend aankijkt – een zelfportret van de kunstenaar zou zijn.
De geboorte van Venus
Het was in de jaren tachtig van de vijftiende eeuw dat Botticelli zijn bekendste meesterwerken schilderde. Daarbij Lente (1482) en De geboorte van Venus (1482-1485). Beide werken zijn te bewonderen in de Galleria degli Uffizi in Firenze.
Zijn werken bekijken betekent een reis maken naar een droomwereld die er nooit is geweest, behalve misschien in de teksten van oude filosofen. Een wereld waar mannen wijs en sterk zijn en vrouwen zo mooi en delicaat als bloemen. Dit is de echte geest van de Renaissance: een eeuwige lente die Botticelli als artiest het best kon vatten en onsterfelijk kon maken.
Objectief bekeken kan je bijvoorbeeld stellen dat Botticelli’s mooie Venus niet meteen een voorbeeld van perfecte schoonheid is. Immers, ze heeft schouderbladen noch borstbeen. Haar buste is te lang en haar navel staat te hoog. Als ze echt van vlees en bloed zou zijn, zou ze waarschijnlijk niet lang overleven. Maar welke kijker let op deze details als je zulk een gezicht en een blik van onvergelijkbare schoonheid ziet?
Wat opvalt aan de schilderijen van Sandro Botticelli is inderdaad die voortdurende zoektocht naar perfecte schoonheid en gratie. Zijn werken zijn doordrenkt met een lyriek die de onderwerpen meer als wezens van een ideale wereld afbeeldt dan als getrouwe weergaven van de werkelijkheid.
Sixtijnse kapel
Een ander interessant weetje is dat Sandro Botticelli ook zijn bijdrage heeft geleverd aan het beschilderen van de Sixtijnse Kapel. In 1480 werd hij door Lorenzo de Grote samen met de kunstenaars Cosimo Rosselli, Domenico Ghirlandaio en Pietro Perugino naar Rome gestuurd als “ambassadeurs” van de Florentijnse kunst. De vier hadden de taak om de muren van de kapel te beschilderen met tien scènes die de verhalen uit het leven van Christus en Mozes uitbeelden.
Botticelli creëerde daarbij drie fresco’s die, hoewel ze worden beschouwd als werken van grote artistieke waarde, niet tot de meesterwerken van de Florentijnse kunstenaar worden gerekend.
Religieuze kunst
Sandro Botticelli’s leven veranderde abrupt met de val van de Medici en de machtsovername door broeder Girolamo Savonarola in 1494. De kunstenaar liet toen de mythologische onderwerpen voor wat ze waren om zich aan heilige kunst te wijden.
Het lijkt erop dat hij werd gegrepen door een echte religieuze ijver die hem, althans volgens kunsthistoricus Giorgio Vasari, ertoe bracht enkele van zijn oudste werken te verbranden. Deze brandstapels staan bekend als het “vreugdevuur van de ijdelheden”. Hierbij verbrandden de volgelingen van Savonarola wat zij heiligschennend of scabreus vonden.
Hoewel de Florentijnen Sandro Botticelli als een gerespecteerd kunstenaar beschouwden, raakte hij in de laatste jaren van zijn leven toch uit de gratie. Zijn werken verloren aan waarde, omdat ze overklast werden door die van Michelangelo en Leonardo. Die waren immers absoluut innovatief en revolutionair voor die tijd.
Sandro Botticelli stierf in 1510, geïsoleerd en in armoede. Zijn meesterwerken werden meer dan drie eeuwen lang volledig vergeten, om pas in de negentiende eeuw te worden herontdekt.
