Pythagoras

Wie herinnert zich niet de stelling van Pythagoras? Het katapulteert ons meteen terug naar de schoolbanken en doet bij velen nog steeds een belletje rinkelen. Maar wie is er vertrouwd met de uitzonderlijke levensloop van deze Griekse wijsgeer?

Van goddelijke oorsprong

Pythagoras werd geboren in de zesde eeuw (572 v. Chr.) op het eiland Samos, niet ver van Milete. Zijn naam zou afgeleid zijn van ‘Pithia’ en ‘agora’ (groot plein). Pythagoras’ geboorte zou namelijk aangekondigd geweest zijn door de Pithia, de priesteres van Apollo in Delfi en legendarische profetes. De ouders van Pythagoras, die handelaars waren, gingen de Pithia raad vragen omtrent hun commerciële activiteiten.  Deze voorspelde echter dat ze een kind zouden krijgen, en niet zomaar een kind: een zoon die de intelligentste onder de mannen zou zijn en die men zich eeuwig zou herinneren. De moeder van Pythagoras wist niet eens dat ze zwanger was. Zij heette bovendien Partenide, wat ‘maagd’ betekent.

Klinkt bekend in de oren? Het is dan ook geen verrassing dat het (geboorte)verhaal van Pythagoras wordt vergeleken met het latere verhaal van Jezus en zijn maagdelijke moeder Maria. Vandaar dan men wel eens beweerde dat Pythagoras van goddelijke oorsprong is. Niet alleen zijn geboorte, maar ook zijn levenswijze vertoont gelijkenissen met die van Jezus. Hij kende vele aanhangers maar moest het onderspit delven tegenover de machthebbers die hem en zijn discipelen vervolgden.

Zuid-Italië

De overlevering wil dat Pythagoras een bijzonder reislustig man was. Zo reisde hij naar Egypte en Mesopotamië waar hij astronomie en geometrie, evenals recht en architectuur studeerde. Hij belandde uiteindelijk in Zuid-Italië, het toenmalige Magna Grecia, in de stad Croton die gesticht werd in de achtste eeuw voor Christus. Croton was een plaats waar beeldhouwers, poëten, architecten en goudsmeden woonden. Croton is het huidige Crotone, dat tot in de jaren ’20 echter Cotrone heette. In het lokale dialect spreekt men van Cutroni.

Pythagoras was vertrouwd geraakt met deze plek dankzij zijn ouders. Als kind kwam hij hierheen met zijn ouders, die hier als handelaren een graantje meepikten van de bloeiende commerciële activiteiten. Uit Croton werden wijn, olie, wol en bronzen beelden geëxporteerd. Pythagoras’ ouders boerden goed genoeg om hun beloftevolle zoon een degelijke opleiding te geven. Pythagoras werd dan ook opgeleid in de poëzie en de muziek. Toen hij na zijn opleiding wilde terugkeren naar Samos, heerste daar een tiran. Hij besloot dan maar om naar Croton koers te zetten waar hij zijn kindertijd had doorgebracht. Hij zou op dat moment 40 jaar oud geweest zijn.

De Pythagoreëers

Het was in dit welvarende stadje Croton dat Pythagoras een school oprichtte die geïnspireerd was door de kennis die hij opgedaan had in het (Midden-)Oosten en in Hebreeuwse manuscripten.

Pythagoras wordt wel eens tot één van de Zeven Wijzen gerekend. Hij trachtte heel zijn leven lang harmonie en reinheid van de ziel te bereiken. De ziel was volgens hem onsterfelijk en hij geloofde dan ook in reïncarnatie, een idee dat duidelijk oosters geïnspireerd is. Dat was ook de reden waarom hij als vegetariër door het leven ging: een menselijke ziel kon ook overgaan op een dierlijk lichaam. Geruime tijd werden vegetariërs zelfs Pythagoreëers genoemd.

Pythagoras stichtte rond 518 voor Christus een school, sommige bronnen spreken zelfs van een allereerste universiteit. Zijn leerlingen koos hij zorgvuldig uit: hij selecteerde hen op basis van hun intelligentie, hun karakter, hun lichaamsbouw en hun band met hun ouders. Ze werden gedurende drie jaar geobserveerd alvorens ze een vijfjarige studie konden aanvatten. Daarna volgde er een zwaar examen. Het naleven van strenge regels en rituelen waren zeer belangrijk.

De inner circle rond Pythagoras was gekend als de Mathematikoi. Zij mochten geen persoonlijke bezittingen hebben, en moesten een vegetarisch dieet volgen. Ook mochten ze enkel kleding van wit linnen dragen als teken van zuiverheid. Overbodige woorden en gepalaver zonder inhoud waren uit den boze. Zij verbleven continu in een leefgemeenschap rond Pythagoras. De tweede groep stond verder af van de leermeester. Deze groep – de Akoustikoi – mochten wel in de stad wonen en bezittingen hebben en mocht ook vlees eten.

Afgunst en opstand

Algauw bleek dat zijn leerlingen louter uit de gegoede milieus kwamen. Een democraat was Pythagoras dan ook allerminst. Na de oorlog met Sybaris, een toenmalige stadstaat en eeuwig rivaal van Croton, tegenwoordig Sibari genaamd, wou Pythagoras de veroverde gronden onder zijn trouwe volgelingen verdelen. Dit wekte de afgunst op van velen die niet toegelaten waren tot zijn school. Tijdens een bijeenkomst zouden ze brand gesticht hebben waardoor er veel Pythagoreeërs omkwamen. De partij van Pythagoras werd daarna uit de stad verdreven.

Pythagoras verwierf op korte tijd veel politieke macht in Croton. Op enkele jaren tijd vestigde hij besturen in verschillende poleis (stadstaten) die een soort confederatie vormden met als hoofdstad Croton. Enkele decennia later vond er een opstand plaats tegen zijn aanhangers. Het bewijs hiervoor vinden we terug op munten die dateren van 480 tot 450 v. Chr. Er ontstond een burgertwist nadat een zekere Cilon aanzette tot verzet tegen de volgelingen van Pythagoras. Pythagoras vluchtte naar Metapontum – het huidige Metaponto – maar zijn volgelingen werden genadeloos vervolgd. Ook in andere steden vonden er vergeldingsacties plaats.

Waas van mysterie

Volgens sommige bronnen zou Pythagoras ook in Metapontum nog les gegeven hebben tot hij na 40 dagen van vasten stierf. Volgens andere bronnen zou hij vermoord zijn, volgens anderen dan weer zou hij 75 jaar geworden zijn, volgens anderen maar liefst 90 jaar. Kortom, Pythagoras’ leven is in een waas van mysterie gehuld, en dat is voor zijn levenseinde niet anders.

Vandaag refereren we naar de volgelingen van Pythagoras als een ‘school’, maar misschien is het woord ‘sekte’ hier meer op zijn plaats. Over uitspraken die de wijsgeer deed, gold namelijk de stelregel: hij heeft het gezegd (‘autos efa’ in het Grieks).

Pythagoras stichtte ook een school voor meisjes die deftig en trouw dienden te zijn. Deze eerste meisjesschool bevond zich op Capo Colonna. Het was revolutionair dat vrouwen geacht werden tot dezelfde prestaties in staat te zijn als mannen. Pythagoras huwde met Teano, een mooi, eerlijk en intelligent meisje, één van zijn leerlingen met wie hij zes kinderen kreeg, twee jongens en vier meisjes die allen studeerden. Eén van zijn dochters huwde Milone, de veelvoudige Olympische kampioen.

Werk

Pythagoras is exemplarisch voor het belang dat natuurfilosofen (zoals Thales van Milete en Anaximander) aan wiskunde hechtten.

Pythagoras’ theorie valt te herleiden tot het verklaren van alle harmonie die in de wereld aanwezig is door middel van getalverhoudingen. De hele wereld heeft dus intrinsiek een wiskundige structuur. Het was zonder meer revolutionair om dit te poneren. Dezelfde verhoudingen die het heelal beheersen, vond hij terug in de muziek. Pythagoras was naar verluidt een begaafd lierspeler. De lengte van de snaren van een lier die harmonisch samenklinken verhouden zich tot elkaar met eenvoudige getalverhoudingen (2:1, 3:2, 4:3, oftewel een octaaf, quintet en quart).

Pythagoras combineerde op meesterlijke wijze empirie en theorie. De theorie dat getallen en wiskundige figuren eeuwig en onveranderlijk zijn en boven de zintuiglijke werkelijkheid staan, was toen een recente ontdekking. Hij was de eerste om dit te verbinden met een empirische vaststelling. Deze redenering kende een ongelooflijke navolging. Pythagoras’ leer verspreidde zich over de hele Magna Graecia.

Wanneer we het over Pythagoras hebben, kunnen we niet om de stelling van Pythagoras heen. Die komt er op neer dat de som van de vierkanten op de rechthoekszijden van een rechthoekige driehoek gelijk is aan het vierkant op de schuine zijde. Pythagoras valt niet zomaar in één hokje in te delen. Zijn levensverhaal blijft fascineren. We kunnen ons vragen stellen bij hoe geliefd Pythagoras in zijn tijd was – of was hij zijn tijd ver vooruit?

Bronnen: “De rivier van Herakleitos”. Johan Braeckman en Etienne Vermeersch, www.comune.crotone.it | Boek professoressa